İlk Sibernetik Bilgini: El-Cezeri
Günümüz bilim ve teknolojisinde sibernetik, robotik otomasyon diye anılan alanların kurucularından addedilen El Cezeri, 12. ve 13. yüzyıllarda Anadolu arasında yetişmiş bir bilim adamıdır. Tam adı Bediü’z-zaman Ebu’l İzz İsmail bin er-Rezzaz el-Cezeri’dir. Lakap olarak El Cezeri‘yi kullanma sebebi, memleketinin Fırat ve Dicle nehirleri arasındaki Mezopotamya bölgesi olmasıdır. Zira söz konusu bölge, tarihsel olarak el Cezire diye bilinir. El-Cezeri’nin adına dair bir başka rivayet ise Cizreli olduğudur. Bu da yine Cizre’nin el-Cezire’den evrilmiş bir yerleşim ismi olması ile ilişkilidir.
El Cezeri, 1181 – 1206 yılları arasında Artuklu hanedanı’nın himayesinde saray mühendisi olarak görev yapmış, 1205 yılında tamamladığı ve sibernetik, robotik otomasyon uygulamalarının yer aldığı en bilinen kitabını Artuklu Emiri’nin isteğiyle yazmıştır. Bu kitabı ortaya koyma gerekçesini, Artuklu sultanının kendisinden “yaptığı eşsiz ve işleyen eserlerin kaybolup gitmemesi için çalışmalarını resimleri ile birlikte bir araya getiren bir kitap yazmasını istemesi” olarak ifade eder.
El Cezeri’nin Kitabı
Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap, El Câmi-u’l Beyn’el İlmî ve El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ’ati’l Hiyel adlı eserinde tüm çalışmalarını resim ve çizimlerle belirtmiştir. Bu kitabın özgün kopyası günümüze kadar ulaşamadıysa da, bilinen 15 kopyasından 10’u Avrupa’nın farklı müzelerinde, 5 tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde yer almaktadır.
Kısaca Kitab-ül Hiyel adıyla bilinen eseri altı bölümden oluşur. Birinci bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on şekil; ikinci bölümde çeşitli kap kacakların yapılışı hakkında on şekil, üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on şekil; dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında on şekil; beşinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında 5 şekil; 6. bölümde birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 şekil yer alır.
“Benden çok evvel gelen alimlerin kitaplarını ve onları takip edenlerin çalışmalarını gözden geçirdim. Nihayet nakillerden kurtuldum, başkalarının yaptıklarından sıyrıldım ve problemlere kendi gözümle bakabildim. Uygulamaya dönüştürülemeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında muallakta kaldığını gördüm.”
Bu yönüyle El-Cezeri modern bir bilim insanı yaklaşımına sahiptir ve özellikle bilginin uygulamaya dönüştürülmesi gerektiği şeklindeki düşüncesi dolayısıyla Filon, Arşimet, Farabi ve Takiyüddin anlayışındaki bir uygulamacı olarak değerlendirilir. Bir giriş ve 6 ana bölümden oluşan kitabı, bilgi ve uygulamaya ilişkin bu yaklaşımın bir yansımasıdır. El Cezeri eserlerinde alanıyla ilgili bilgi ve teknolojileri kaynaklarına atıfta bulunmuş, geliştirdiği ve kullandığı alet mekanizma ve otomasyonların hangi bilgi ve uygulamalarla o hale geldiğine dair detaylı bilgiler aktarmıştır.
Eserde su saatleri, mum saatleri, ziyafetlerde kullanılan kaplar, el yıkama ve abdest alma düzenekleri, kan almada kullanılan ölçme aletleri, otomatik müzik düzenekleri, dönemin tarım üretiminde ciddi öneme sahip olan su terfisine yarayan araçlar, su pompaları ve bunları çalıştıran makineler ile fıskiyeler ve metal döküm teknikleri anlatılmaktadır. Söz konusu alet ve düzenekleri meydana getiren parçaların ayrı ayrı üretim ve çalışma prensipleri ile oluşturdukları düzenekte veya otomasyonda birlikte nasıl çalıştıklarına dair teorik ve uygulamalı bilgiler vardır. Çizimlerle de bunların imalatı ve işleyişi açıklanır. Kitaptaki kendi başlarına sanatsal değere sahip teknik resimlerin perspektifle minyatürü bir araya getirebilen ilk örnekler olduğu da uzmanlar tarafından ifade edilmektedir.
Fizikçi ve mekanikçi Bediuzzaman El Cezeri’nin diğer bir eseri de Diyarbakır Ulu Camii’nin ünlü Güneş Saati’dir.
Özetle, kitap günümüzde robotik, otomasyon, sistem ve kontrol mühendisliği alanlarına giren çeşitli ilimleri ve bunların uygulamasına dair etraflı ve zamanın ötesinde bir çalışmadır.
El-Cezeri, sibernetik bilimin babası sayılır. Batı literatüründe M.Ö. 300 yıllarında Yunan matematikçi Archytas tarafından buharla çalışan bir güvercin yapılmış olduğu belirtilse de robotikle ilgili bilinen en eski yazılı kayıt, El-Cezeri’ye aittir. Yaptığı icatlar arasındaki otomatik saat, su pompaları ve otomatik abdest alma makinası tarihteki ilk robotlar olarak kabul edilir.
El-Cezeri Eserleri
